Wanneer een verlengde kleuterperiode wordt voorgesteld worden vaak argumenten genoemd die relatie hebben met (nog onvoldoende ontwikkelde) executieve functies. Waarover gaat het dan? En kun je in KIJK! zien of de executieve functies voldoende (passend bij hun leeftijd) zijn ontwikkeld? Om antwoord te geven op deze vragen gaan we eerst kort in op wát executieve functies zijn en hoe ze zich ontwikkelen. Daarna lichten we toe hoe de ontwikkeling van de verschillende executieve functies wordt geregistreerd in KIJK!.
Wat zijn executieve functies?
De term executieve functies (EF) komt uit de neuropsychologie. Het gaat om functies (zeg maar vaardigheden) die je nodig hebt om te handelen. De uitvoering dus. Voor het gemak kunnen we ze ‘de regelfuncties van het brein’ noemen. Je hebt die functies nodig bij onder andere het plannen van activiteiten, bij doorzetten als het even lastig is, bij het onderdrukken van impulsen (als boosheid of verdriet) en bij het vol aandacht blijven bij een activiteit. In de kinderopvang en tijdens de kleuterjaren zijn tal van situaties waarbij executieve functies een rol spelen. Executieve functies zijn een betere voorspeller van schoolsucces dan het IQ.
Mick luistert aandachtig terwijl de juf vertelt. Als ze na het vertellen een aantal vragen stelt over het verhaal springt hij op van z’n stoel en roept Mick het antwoord al luid door de kring. Ook nadat de juf uitlegt dat andere kinderen ook graag de beurt willen of een antwoord willen geven en Mick dus op zijn beurt moet wachten, blijft het lastig voor hem en zegt in z’n enthousiasme nog een aantal keer het antwoord zonder dat hij de beurt heeft. Ietsje zachter…dát wel (Responsinhibitie of Stop-Kracht).
Tobi houdt van bouwen in de bouwhoek. Gisteren maakte hij een prachtig kasteel met wel vier torens. Allemaal even hoog. En de muren hebben kantelen, net zoals op het plaatje in het boek over kastelen. Het kasteel is bewonderd door alle kinderen in de groep en nu heeft de juf gezegd dat hij het moet afbreken en dat hij de blokken netjes moet opruimen. Nou, dáár heeft hij echt geen zin in! Hij is boos en schopt boos tegen de blokken van het kasteel (Emotieregulatie – Gevoelskracht).
De juf heeft het vanmorgen al laten zien bij het doorspreken van dag: binnen gymmen! Nova vindt het klimmen, klauteren en glijden altijd heel erg leuk. Toch komt ze bijna altijd als laatste de gymruimte binnen. Mama heeft expres heel makkelijke schoenen gekocht en het is ook niet moeilijk, maar ze vergeet gewoon dat ze moet doorwerken en wordt zo afgeleid door wat er om haar heen gebeurt. En nu is ze weer te laat. Gelukkig zegt de juf er niets van (Timemanagement – Tijdkracht).
Wil je weten welke executieve functies er zijn, wat ze precies inhouden en hoe je ze kunt stimuleren? Dan verwijzen we je graag naar Breinhelden (voor groep 1-2). Daarin wordt uitgelegd welke executieve functies er zijn en worden activiteiten aangeboden die bijdragen aan de ontwikkeling van de executieve functies van de kinderen in jouw groep. We geven je alvast een inkijkje!
Ontwikkelen van executieve functies
De ontwikkeling van executieve functies is een proces dat tijd nodig heeft (net zoals bijvoorbeeld de motorische ontwikkeling (rijping) om op enig moment te kunnen kruipen, lopen of fietsen!). De ontwikkeling van deze functies start al in de baarmoeder en loopt door tot ver in de adolescentie. Net zoals bij andere ontwikkelingen (taal, rekenen, motoriek) is het van belang dat kinderen ook bij het ontwikkelen van de executieve functies worden gestimuleerd en kans krijgen deze te ontwikkelen. Onbewust zal iedere PM-er of leerkracht executieve functies stimuleren. Denk bijvoorbeeld aan het opdelen van een opdracht in kleine stukjes, het maken van een ‘stappenplan’ bij het uitvoeren van een taak (werkgeheugen, doorzettingsvermogen) of gebruik te maken van de klok bij het opruimen (timemanagement). Wanneer je executieve functies bewust wilt stimuleren is het belangrijk dat je weet wat passend is bij de ontwikkeling van het kind en kinderen niet ‘overvraagt’. Van jonge kinderen kun je nog niet verwachten dat ze hun eigen lunch klaarmaken maar hun lunchbox en beker in de tas stoppen lukt wel. Net zoals je van jonge kinderen niet kunt verwachten dat ze 30 minuten in de kring zitten en luisteren. Dat is wel heel veel gevraagd!
Executieve functies in KIJK!
Executieve functies (EF) zijn onderdeel van verschillende ontwikkelingsgebieden in KIJK!. In het overzicht hieronder zie je van welk ontwikkelingsgebied de verschillende executieve functies deel uitmaken. KIJK! gebruikers weten dat ontwikkeling altijd in samenhang met meer ontwikkelingsgebieden plaatsvindt. Dat is voor executieve functies (die onderdeel zijn van de verschillende ontwikkelingsgebieden) niet anders. Ook voor de executieve functies geldt dat de basisgegevens (basiskenmerken, betrokkenheid, risicofactoren) voorwaardelijk zijn om tot ontwikkeling te komen. Daarmee is het lastig om één op één aan te wijzen welke EF geregistreerd wordt in welke ontwikkelingslijn. In de tabel hieronder geven we aan wáár de EF het meest herkenbaar is.
| Executieve functie | In Breinhelden | Vind je terug in KIJK! in |
| Werkgeheugen | Onthoud- en Doekracht | Auditieve waarneming en Taakgerichtheid en Zelfstandigheid |
| Flexibiliteit | Buigkracht | Zelfbeeld/Omgaan met zichzelf en Taakgerichtheid en Zelfstandigheid |
| Responsinhibitie | Stopkracht | Zelfbeeld/Omgaan met zichzelf |
| Planning en organisatie | Plan- & Regelkracht | Taakgerichtheid en zelfstandigheid |
| Timemanagement | Tijdkracht | Taakgerichtheid en zelfstandigheid |
| Emotieregulatie | Gevoelskracht | Zelfbeeld/omgaan met zichzelf, omgaan met anderen |
| Volgehouden aandacht | Aandachtkracht | Taakgerichtheid en zelfstandigheid en betrokkenheid |
| Doelgericht doorzettingsvermogen | Doorzetkracht | Taakgerichtheid en zelfstandigheid en betrokkenheid |
| Taakinitiatie | Startkracht | Taakgerichtheid en zelfstandigheid en betrokkenheid |
| Metacognitie | Spiegelkracht | Zelfbeeld/Omgaan met zichzelf en Taakgerichtheid en Zelfstandigheid |
Executieve functies en ‘schools leren’ en overgang naar groep 3
Om het ‘schoolse leren’ goed te kunnen volgen moeten bepaalde executieve functies al redelijk ontwikkeld zijn. Denk bijvoorbeeld aan goed kunnen luisteren naar een instructie en die instructie daarna uitvoeren (werkgeheugen, taakinitiatie, volgehouden aandacht, doorzettingsvermogen) binnen een bepaalde tijd (timemanagement). Wanneer het aanbod op een meer ‘schoolse manier’ wordt aangeboden vraagt dat een bepaald ontwikkelingsniveau van de executieve functies. In KIJK! registreer je daarvoor de in tabel 1 genoemde ontwikkelingslijnen en zie je of de ontwikkeling conform is van wat je van een kind mag verwachten op die leeftijd. Of dit ontwikkelingsniveau conform de vaardigheden is die nodig zijn om het aanbod in groep 3 op jouw school te volgen hangt af van hoe het onderwijs in die groep wordt vormgegeven en heeft weer alles te maken met de visie op het onderwijs aan het jonge kind, (inclusief groep 3) op jouw school (zie blog in KIJK! Weetjes december 2023).
Bron: SLO: Executieve functies – een handreiking (2019)
Gebruikte bronnen:
- Breinhelden, Doordacht werken aan executieve functies – Belinda Herwijnen en Esther Monfils – Bazalt Groep (2019)
- Executieve functies – een handreiking, SLO (2019)
- Slim Maar… help kinderen hun talenten benutten door hun executieve functies te versterken – Peg Dawson en Richard Guare – Hogrefe Uitgevers (2016)
Lees hier deel 1: KIJK! en de overgang van groep 2 naar groep 3